Kambiyo senedi nedir, çeşitleri nelerdir?

Ticari hayatın önemli ödeme enstrümanlarından olan kambiyo senedi, üstlendiği fonksiyonlar ve yasal düzenlemelerle elde ettiği konumu dolayısıyla büyük öneme sahiptir. Türk Ticaret Kanunu ticari faaliyetlerin diğer unsurlarının yanı sıra bu alanın da temel düzenleyicisi olarak değerlendirilebilir. Kambiyo senedi niteliğindeki tüm değerli kağıtlar işlevselliğini ve üstlendiği rolleri kanundan elde ettiği güç ile yerine getirir.

Kambiyo senedi nedir?

Kambiyo senedi nedir sorusunu cevaplamak konuyu anlamaya çalışacaklar için iyi bir başlangıç olabilir. Ancak bunun da öncesinde kambiyo terimi ile ilgili bilgi vermek yerinde olacaktır. Kambiyo, para veya para yerine geçen değerli belgelerin değiştirilmesi faaliyetleri olarak tanımlanabilir. Alış ve satış işlemlerinde ödeme yapmak için kullanılan para ve diğer varlıklar bu tanıma dahildir. Bu çerçevede döviz değişimleri de kambiyo işlemlerine dahil edilebilir.

Bütün bu açıklamaların ardından kambiyo senedi nedir sorusu daha kolay cevaplanabilir. Kanun ile düzenlenen şekil ve içerik şartlarını taşıyan ve alıcısına ödeme taahhüdü içeren kambiyo evrakları kambiyo senedi olarak adlandırılır ve 3 başlık altında incelenir.

• Çek
• Poliçe
• Bono

Kambiyo senetleri ticaret hayatının ayrılmaz parçalarından birisidir. Mal ya da hizmet alışverişlerinden doğan parasal alacakların belirli bir tarihte ve önceden tespit edilmiş ödeme koşullarında alacaklı tarafa ödenmesi yükümlülüğünü temsil eden belgedir. Piyasanın sadece nakit işlemlere bağlı kalmadan işlem hacmini genişletmesi, kısa süreli nakit sıkışıklığı yaşayan firmalara alternatif çözümler sunması gibi avantajları dolayısıyla ticari hayatın önemli bir parçası olarak kabul edilir.

Kambiyo senetleri 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununda bağımsız bir bölüm ile oldukça detaylı olarak ele alınır. Kanunun dördüncü bölümü tamamen bu konuya ayrılmıştır. Bahse konu senetlerin her biri ticari işlemlerde alacak hakkını temsil eden ve yasal zeminde kuralları ve ihlal edilmesi halinde yaptırımları olan evraklardır.

Borç alacak ilişkisi doğuran ticari işlemler dolayısıyla kambiyo senedi düzenlenebilir. Bu işlemlerde kanun sözleşme ile borçlanmaya ehil olan kişilerin aynı zamanda kambiyo senedi ile borçlanabileceğini öngörür. Bu şekilde alacaklı tarafın haklarının korunmasına dair temel kural konmuş olur.

Kambiyo senetlerinin çeşitleri

• Türk Ticaret Kanunu kambiyo senetlerini 3 başlık altında tanımlamış ve her birisi ile ilgili düzenlemeleri ayrı ayrı hüküm altına almıştır. Bu doğrultuda her bir senet türü için bazı açıklamaların yapılması ve fonksiyonlarının irdelenmesi yerinde olacaktır.
• Poliçe; ticari faaliyetler çerçevesinde belirli bir bedelin ödenmesi hususunda kayıtsız ve şartsız kabulü içeren ve çeşitli koşullar altında geçerli kabul edilen oldukça önemli bir belgedir. Geçerli bir poliçede, poliçe ifadesinin yer alması, belirli bir bedelin havalesinin koşulsuz kabulü, muhatap olarak adlandırılan ödeyecek kişinin açıkça belirli olması, vade tarihi, ödeme yeri, kime ödeneceği, düzenlendiği tarih ve yer ile düzenleyen kişinin imzası mutlaka yer almalıdır.
• Poliçenin en önemli özelliklerinden birisi açık bir şekilde emre yazılı olmasa dahi ciro ya da zilyetliğin geçirilmesi yoluyla bir başkasına devredilebilir olmasıdır. Ancak ciro işleminin kayıtsız ve şartsız olması zorunludur. Öne sürülen şartlar ciro bakımından hüküm ifade eden unsurlardan değildir. Ciro ederken bir şart öne sürülmüş olsa dahi ödemede bu dikkate alınmaz.
• Poliçe ticaret hayatında önemli yere sahip olan bir evrak türüdür. Belirli bir tarihte belirli bir tutarın ödenmesi taahhüdünü içermesi dolayısıyla kıymetli bir evrak olarak işlem görür. Nakit paranın yanı sıra ilave satın alma kabiliyeti oluşturması bakımından piyasanın hacminin genişlemesi sonucunu doğurur. Özellikle küçük işletmeler ve KOBİ olarak adlandırılan kuruluşlar arasında yaygın olarak kullanılır. Finansman temini ve nakit akışının düzenlenmesi açısından önemli roller üstlenir.
• Poliçeyi düzenleyen borçlu taraf keşideci, buna mukabil alacaklı olan taraf ise muhatap olarak nitelenir. Bir poliçenin hukuken geçerlilik kazanması için muhatap tarafından kabul edilmiş olması gerekir. Muhatap tarafından kabul edilmemiş bir poliçenin değerli kâğıt olarak bir hükmü yoktur.
• Çek; şekil ve içerik yönünden şartları kanun ile belirlenmiş bulunan önemli bir kambiyo senedi türüdür. Geçerli bir çekte öncelikle çek ifadesinin bulunması gerekir. Bunun yanı sıra belirli bir bedelin koşulsuz ödenmesi taahhüdü, ödeyecek kişinin yani muhatabın ticari unvanı, ödeme yeri, düzenleme tarihi ve yeri, düzenleyenin iması, bankaya ait seri numarası ve karekod içermesi kanunen bir zorunluluk olarak belirlenmiştir.
• Kambiyo senetleri özellikleri bakımından irdelendiğinde çekte üç farklı tarafın söz konusu olduğu görülecektir. Bunlardan çeki düzenleyen kişi keşideci olarak adlandırılır ve borçlu taraf olarak kabul edilir. Diğer tarafta ise lehdar veya hamil yer alır ve bu kişi ödeme yapılacak olan alacaklı kişidir. Üçüncü taraf ise muhatap olarak nitelenir ve banka ya da çeki ödeyecek kurumdur.
• Çek, gündelik ticari faaliyetler çerçevesinde sıklıkla kullanılan bir kıymetli evrak türüdür. Kişiler veya şirketler arasında nakit paranın dışında etkin bir ödeme aracı olarak kabul edilerek işlem yapılır. Çek, borçlu için kolaylık sağlarken alacaklı için de ödeme güvencesi anlamına gelir. Nakit paranın yanı sıra ilave ticari faaliyet kapasitesi oluşturması bakımından değerlidir.
• Bono; Türk Ticaret Kanunundaki tanımlamasından kaynaklı olarak emre yazılı senet olarak da bilinir. Kanun bir senedin bono olarak kabul edilebilmesi için çeşitli şartları taşıması gerektiğine dair hükümler içerir. Bu doğrultuda; bono veya emre yazılı senet ibaresinin mutlaka bulunması gerekir. Bono, koşulsuz olarak belirli bir tutarı ödemeyi taahhüt etmesinin yanı sıra önceden belirlenmiş bir tarihte yine önceden belli olan bir tutarın ödeneceğini ifade eden bir kambiyo senedi türüdür.
• Ayrıca ödeme yeri, kime ödeneceği, düzenleme yeri ve tarihi ile düzenleyenin imzasının mutlaka bulunması zorunludur. Vadesi belirlenmeksizin düzenlenmiş bulunan bono geçersiz olmayıp ibraz edildiğinde ödenmesi gereken bir kambiyo senedi olarak kabul edilir.
• Bonoda düzenleyenin sorumluluğu poliçeyi kabul edenin taşıdığı sorumluluk ile benzerlik gösterir. Poliçeden farklı olarak bono düzenlenip imza altına alındığı andan itibaren geçerlilik taşır. Bir başka ifade ile keşidecinin lehtara belirli bir tarihte ve belirli miktarda ödeme yapacağını önceden taahhüt ettiği bir kıymetli bir evrak türüdür. Bono, vadeli borçların ödenmesini takvime bağlamak ve garanti altına almak gibi fonksiyonlar üstlenir.

Kambiyo senetlerinin ortak özellikleri

• Kambiyo senetleri yürürlükteki mevzuat hükümleri doğrultusunda pek çok şekil şartını sağlaması koşuluyla kullanılabilmektedir. Üç başlık altında toplanan kambiyo senetlerinin en önemli şekil şartlarının başında imza gelir. İmza taşımayan çek, poliçe veya bononun geçerli bir belge olması düşünülemez.
• Türk Ticaret Kanunu poliçe üzerindeki imzanın el ile atılmış olmasını zorunlu kılar. Bunun yerine kullanılabilecek herhangi bir mekanik araç, onaylanmış bir işaret, damga veya resmi bir şahadetnamenin geçerliliği olmayacaktır.
• Kambiyo senetlerinin taşıyacağı imza ile ilgili tek hüküm bununla sınırlı değildir. Yine aynı kanun hükümleri herhangi bir kambiyo senedi türünün güvenli elektronik imza ile imzalanmasını da kabul etmemektedir. Ayrıca bu senetlerin kabul veya ciro edilmesine ilişkin işlemlerinde de elektronik imza kullanılamaz.
• Kambiyo senetleri için önemli bir geçerlilik kriteri de düzenleme ehliyetidir. Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre sözleşme ile borçlanmaya ehil olan kişiler aynı zamanda kambiyo senedi ile borçlanmaya da ehil olarak kabul edilir. Bu ehliyetin belirlenmesine ilişkin hükümlerde ise Türk Medeni Kanunu dikkate alınır. Erişkin, ayırt etme gücüne sahip ve aynı zamanda kısıtlı olmayan yani tam ehliyetli kişilerin kambiyo senedi düzenlemesinde herhangi bir engel bulunmaz.
• Kambiyo senetlerinin pek çok ortak özelliği vardır. Bu açıdan bakıldığında her üç senedin de kıymetli evrak hükmünde olduğu kolaylıkla söylenebilir. Kambiyo senetlerinin bir alacak hakkını temsil etmesi ise diğer bir ortak özelliktir. Kambiyo senetlerinin önemli ortak özelliklerinden bir diğeri de şekil şartlarına sıkı sıkıya bağlı olmasıdır.
• Bu çerçevede her üç kambiyo senedi için Türk Ticaret Kanunu tarafından ciddi şekilde tanımlar ve kurallar ile şekil şartları oluşturulmuştur. Bu şartları taşımayan bir evrakın kambiyo senedi olarak kabul edilmesi mümkün değildir. Kambiyo senetleri kanun gereği emre yazılı senetler olarak değerlendirilir. Ancak bunun istisnası olarak çekin hamiline, bono ve poliçenin nama yazılı düzenlendiği haller gösterilebilir.

Kambiyo senedi ile normal senet arasındaki farklar

• Kambiyo senedi diğer ticari senetler ile kıyaslandığında oldukça önemli farklılıklara sahiptir. Türk Ticaret Kanunu tarafından sıkı şartlarla sınırları ve işlevleri belirlenmiş olan kambiyo senetlerinin normal senetlere göre hukuk nezdinde ve icra takibi açısından pek çok avantajı vardır. Kambiyo senedinin başta gelen avantajı ödenmesinin herhangi bir koşula bağlı olmamasıdır. Bu senetlerin alacaklısı olarak elinde bulunduran kişi koşulsuz şartsız yazılı olan tutarı tahsil etme hakkına sahiptir.
• Kambiyo senetlerinin koşulsuz tahsil edilebilme özelliği diğer senetlerde çoğu zaman bir başka fiilin gerçekleşmesine bağlanır. Bu durumda tahsil edilebilmesinin önünde başka koşullar ve engeller olabilir. Kambiyo senedinin bir başka önemli avantajı da hemen icra takibinin başlatılabilmesidir. Takip, diğer senetlerde borca yapılacak itirazlar ile kolaylıkla durdurulabilir. Bu durumda alacaklının mahkemeye itirazın iptali davası açması ve bu davayı kazanması gerekir.
• Kambiyo senedi ödenecek parasal tutar için koşulsuz bir vaat içerdiğinden diğer senet türlerine göre alacaklıyı daha iyi koruma ihtimaline sahiptir. Bu sebeple gerçekleştirilen ticari faaliyetler ile birlikte kambiyo senedinin düzenlenmesi alacaklı konumundaki kişinin söz konusu tutarı tahsil etmesini kolaylaştıran önemli bir unsurdur.

Kambiyo senetlerinde sık karşılaşılan sorunlar ve çözümleri

• Kambiyo senetlerinde şekil şartlarına uyulmaması durumu oldukça sık karşılaşılan bir durumdur. Türk Ticaret Kanunu tarafından belirlenen şekil şartlarını taşımayan bir kambiyo senedinin geçerli olması mümkün değildir. Örneğin borçlunun imzalamadığı bir poliçenin hukuken geçerliliği olmayacağı gibi icra takibine de konu edilemez.
• Kambiyo senetleri açısından bir başka önemli husus da düzenleme ehliyetinin varlığıdır. Taahhüt altına giren kişinin ehliyetsiz olması belgenin geçerliliğini kısıtlayan önemli bir sorundur. Ayrıca yetkisiz temsil veya sahte imza gibi ayrıca hukuki sonuçlar doğurması muhtemel sorunlarla da karşılaşılabilir. Böyle durumlardan korunabilmek için vekaleten yürütülen işlemlerde vekilin yetki sınırları ile imza örnekleri titizlikle incelenmelidir.
• Kambiyo senetleri açısından önemli bir sorun da ciro işlemleri ile ilgili olmaktadır. Ciro, hamilin kambiyo senedinden doğan haklarını bir başka kişiye devir, rehin veya bu hakların tahsilini sağlamak amacına yönelik iradesini senet üzerinde yazı ile tespit ve imzasıyla teyit ettiği açık bir irade beyanıdır. Bu amacı temsil etmeye engel olacak hatalar veya eksiklikler ciro işleminin hukuki geçerliliğinin önündeki engel olarak değerlendirilir.
• Kıymeti evrak niteliğindeki belgeler düzenlenirken gereken şekil ve içerik şartlarının tam olarak yerine getirildiğinin kontrol edilmesi ileride çıkması muhtemel anlaşmazlıkların önüne geçilmesinde önemli rol oynar. Aynı şekilde ciro işlemi sırasında beyanın ve bu beyanın imza ile teyidinin açık ve net bir şekilde yapılmış olması son derece önemlidir. Kanun gereği cironun kayıtsız ve şartsız olması mutlak bir şarttır.

Kambiyo senetlerinin hukuki boyutları

• Çek bono poliçe farkları ile bunların ayrı ayrı tanımları Türk Ticaret Kanununda açıkça ve detaylı olarak yapılmıştır. Poliçe, bono veya çek ile ilgili olarak düzenlenme koşullarından tedavül ve tahsil koşullarına kadar her türlü iş ve işlem kanunun maddeleri arasında yer almaktadır. Buradaki tüm düzenlemeler yurtiçinde yapılan ticari faaliyetler ile ilgili olmakla birlikte uluslararası işlemlerde de zaman zaman benzer evraklar kullanılabilmektedir.
• Gelişen teknoloji ile birlikte uluslararası alanda ticari işlemlere ait ödemeler elektronik ortamda gerçekleştiriliyor olmakla birlikte değerli kâğıt ile ödeme metodu da halen kullanılan bir yöntemdir. Örneğin uzun süredir ticari alanda faaliyeti olan bir işletmenin geçici bir nakit darlığı yaşadığı dönemde alıcının satıcı lehine düzenleyeceği bir bono, pek çok durumda geçerli bir ödeme aracı olarak kabul görebilmektedir.
• 1965 tarihli Hukukî veya Ticarî Konularda Adlî ve Gayri Adlî Belgelerin Yabancı Memleketlerde Tebliğine Dair Lahey Sözleşmesi uluslararası işlemlerde imzacı devletlerin taraf olduğu ve işlem yapanları koruma amacı taşıyan bir düzenleme örneğidir. 19.05.1931 tarihli Kambiyo Senetlerine İlişkin Cenevre Birlik Anlaşması (CBA) Türkiye’nin de aralarında bulunduğu ülkeler tarafından imzalanan önemli uluslararası regülasyonlar arasında yer alır.
• Lahey Sözleşmesi ile taraf ülkeler belgelerin ticarete konu olan taraflar arasındaki tebliğini kurallara bağlar ve devlet organizması üzerinden çeşitli roller üstlenir. Cenevre Anlaşması ise kambiyo senetlerinin şekil şartlarını oldukça katı bir şekilde düzenlemesinin yanı sıra Türk Ticaret Kanunundaki bazı hükümlerin oluşumunda da roller üstlenmiştir.